دكتر سيد يحيى صفوى -عضو هيأت علمى دانشگاه امام حسين(ع) -(قسمت اول)
تعاريف
جغرافياى نظامى1 يكى از شاخههاى علوم جغرافيايى مىباشد كه كليه اثرات طبيعى، فرهنگى (انسانى) و زيست محيطى را بر سياستها، برنامهها و طرحهاى نظامى و عمليات رزمى / پشتيبانى در سطح جهانى، منطقهاى و محلى مورد بررسى قرار مىدهد.2
جغرافياى نظامى علمى است كه تأثير عوامل جغرافيايى يك كشور يا يك منطقه را در حركتهاى نظامى بيان مىكند.
جغرافياى نظامى بخشى از علوم نظامى است كه با ويژگيهاى محيط و منطقه عمليات در ارتباط است.
جغرافياى نظامى، بكارگيرى روش تجزيه و تحليل جغرافيايى، براى مسائل نظامى را شامل مىشود. شايان ذكر است كه براى جغرافياى نظامى، تعاريف مختلفى ارائه شده است، ليكن دو مطلب اساسى در تعريف جامع ضرورى بنظر مىرسد.
الف - مقياس و كاربرد جغرافياى نظامى
كاربردجغرافياى نظامى از نظر رهبران سياسى، برنامه ريزان و تدوين كنندگان امنيت ملى، فرماندهان و سلسله مراتب نظامى كه در تدوين استراتژى نظامى نقشدارند و داراى تعريف خاص و محدوده مشخصىاست
ب - جغرافياى نظامى در مقابل تهديدات داخلى و خارجى و شرايط مختلف ژئوپلتيك هرمنطقه، ارزش خاص خود را دارد. در واقع جغرافياى نظامى در مقابل تهديدات ارائه كننده جهت هاى تهديد و استفاده از عوامل جغرافيايى در مقابل اين تهديدات است.
جغرافياى نظامى راهنماى مؤثرى در طرحريزي هاى ملى و برنامهريزى كلان يك كشور اعم از آمايش سرزمين است، تا مكانيابى مناسب طرحهاى توسعه و اقدامات سازندگى كشور مانند تأسيسات زيربنايى و صنعتى در هر شرايطى از ملاحظات امنيتى دفاعى برخوردار باشند.
جغرافياى نظامى در مورد مناطق خاص مأموريتهاى نظامى بحث مىكند. از جمله تقسيم بندى جغرافياى نظامى عبارت است از:
1 - تجزيه و تحليل منطقه عمليات،
تعيين اثر عوارض طبيعى و انسانى يك منطقه، در عمليات تاكتيكى نظامى مىباشد. در اينتجزيه و تحليل همه پديدههاى طبيعى از جمله،تغييرات سطح زمين در اثر عوامل طبيعى، شكل ظاهرى و پستى و بلندي ها، مسير زهكشى، رشد نباتات، زندگى حيوانات و مواد سطحى زمين مورد توجه قرار مىگيرد، بخش ديگر اين تجزيه وتحليل به عوارض مصنوعى و ساخته دست انسان از قبيل ساختمان ها و تأسيسات (خطوط راه آهن، جاده ها، فرودگاه، سد، خطوط انتقال نيرو و اراضى كشاورزى) مىپردازد. علاوه بر اين در تجزيه و تحليل منطقه عملياتى مسائل آب و هوايى مورد توجه قرار مىگيرد.
2 - تجزيه و تحليل صحنه جنگ،
تجزيه تحليل منطقه استراتژيك به مفهوم كاربرد جغرافياى نظامى در سطح فن عملياتى است. تجزيه تحليل منطقه عملياتى براى تشريح تأثير عمليات نظامى روى ويژگيهاى يك صحنه بالقوه و بالفعل جنگ مورد استفاده قرار مىگيرد. در اين مورد، ويژگيهاى طبيعى و مصنوعى موجود در صحنه جنگ را شامل مىشود. الگوى مشاغل فعاليت انسان، شهرهاى موجود، مناطق كشاورزى، جادهها، خطوط راه آهن و فرودگاهها و نيز شكل طبيعى زمين، زهكشى، گياهان و آب و هوا از جمله عوامل مهم و قابل توجه صحنه عمليات به شمار مىآيند.
3 - جغرافياى سياسى - نظامى،3
كاربرد جغرافياى نظامى در سطح جهانى يا استراتژيك را جغرافياى سياسى - نظامى مىنامند.
جغرافياى سياسى - نظامى حوزه تخصصى بين رشتهاى است كه روابط موجود بين سياست خارجى، امور نظامى و جغرافيايى را مورد مطالعه قرار مىدهد و زمينههايى از جمله حوزه مسئوليت، ديپلماسى، روابط بينالمللى، استراتژى، هنر (فن) عملياتى و تاكتيك را مورد بحث و تفحص خود قرار مىدهد.4
جغرافياى سياسى - نظامى ملاحظات سياسى، ديپلماتيك، جامعه شناختى، اقتصادى و نظامى را در يك شيوه تمام استراتژيكى تلفيق نموده و به بررسى قدرت نسبى موجود در بين دولتهاى مستقل و دولتهاى ائتلافى (هم پيمان) مىپردازد.5
جغرافياى سياسى - نظامى بررسى پايه و اساس قدرت ملى يعنى جمعيت، صنعت، بازرگانى، وضعيت مالى، ثبات داخلى منابع، اراده ملى و نيز نيروهاى نظامى را شامل مىشود.
اساس جغرافياى سياسى - نظامى عبارت از: بررسى اندازه، شكل، موقعيت هر يك از مناطق جغرافيايى و كشورهاى جهان و ويژگيهاى مشخصه ملتها نسبت به يكديگر مىباشد.
جغرافياى سياسى - نظامى،نقش بين كشورهايى كه داراى قدرت دريايى هستند و آنهايى كه داراى قدرت دريايى و نيز قدرت زمينى مى باشند، مورد توجه قرار مىدهد. آلفرد تاير ماهان6 شيوه قدرت دريايى را در سطح وسيعى بر مبناى تجزيه بريتانيا كه از جانب قاره اروپا آسيبناپذير مىباشد، توسعه داد و باعث شد كه بريتانيا براى مدت 140 سال بايك نيروى دريايى ممتاز و يك ناوگان عظيم تجارى بر يك امپراتورى جهانى حكمرانى نمايد.
هلفورد مكيندر7 در سال 1904 ميلادى، جلگههاى روسيه را به عنوان ناحيه مركزى و قلب اروپا8 معرفى نمود و تفوق نهايى بر اين سرزمين را برابر با فرمانروايى ناحيه مركزى دانست. در آلمان قبل از جنگ جهانى دوم نيز كارل هاوس هوفر9 اهداف جنگ آلمان را توسعه داد و بر اين مسئله پافشارى كرد كه اتحاد آلمان، روسيه و ژاپن، شكست ناپذير خواهد بود. تهاجم هيتلر به شوروى سابق خلاف توصيه هوفر به ائتلاف اجبارى بين نيروى دريايى امپراتورى بريتانيا و آمريكا منجر شد و در نهايت به شكست آلمان در سال 1945 ميلادى انجاميد.
جغرافياى سياسى - نظامى يك عنصراصلى استراتژيك نظامى در عصر هسته اى مىباشد.
شيوه سياسى قدرت و موقعيت نسبى در حفظ يك توازن جهانى قدرت
با ائتلاف بين قدرتهاى بزرگ و متوسط داراى اهميت مىباشند. ايدههاى جغرافياى سياسى، اساس مباحثه كنونى در آمريكا بين طرفداران استراتژى دريايى و هواداران ائتلاف استراتژى دريايى واستراتژى زمينى را تشكيل مىدهد.
جغرافياى سياسى - نظامى به درك چگونگى تغييرات آتى در قدرت نسبى دولتها روى عمليات بالقوه نظامى نيز كمك مىنمايد.
سه قسمت مذكور در تقسيمبندى جغرافياى نظامى را مىتوان در ارتباط با سه بخش از فنون نظامى بشرح جدول (1-1) مشخص نمود.
سطح جنگ |
هدف عمليات |
جغرافياى نظامى |
|
قدرتها |
استراتژيك | جهانى و بين المللى | جغرافياي ىسياسى-نظامى |
نيروها |
منطقه اى- قارهاى | صحنه جنگ | تجزيه و تحليل صحنه جنگ |
لشگرهاى رزمى |
محلى-ملى | صحنه جنگ | تجزيه و تحليل منطقه عملياتى |
جدول (1-1): تقسيم بندى جغرافياى نظامى
4 - جغرافياى نظامى موضوعى،
جغرافياى نظامى موضوعى، يك نوع پديده خاص و به طور كامل مشخص در سطح جهان را تحت پوشش قرار مىدهد. مطالعات اصلى جغرافياى نظامى موضوعى عبارت هستند از:
مطالعات محيطى
شامل تأثير آب و هوا، گياهان و جانوران در فراهم ساختن تجهيزات مناسب و آموزش نيروهايى كه بايد در قسمتهاى مختلف جهان بكار گرفته شوند، مىباشد. گروههاى نظامى كه در مناطق قطب شمال بكار گمارده مىشوند و نظاميانى كه در مناطق بيابانى كم ارتفاع خدمت مىكنند، نبايد يك نوع آموزش داده شوند و بايد به تجهيزات خاص مناسب مجهز گردند. در صورتى كه در بررسى منطقه با توجه به سمت و سوى تهديدات شهرها، كلاً عوامل انسانى را نيز دربرمىگيرد لذا در مطالعات محيطى بايد عوامل انسانى طبيعى ونظامى با توجه به سمت تهديدات مورد بررسى قرار گيرد.
زمين شناسى نظامى
يك روش علمى است كه با طبيعت چينهبندى صخرههاى سطح زمين سر و كار دارد. به عنوان مثال زمين شناسى نظامى يك منبع صوتى را براى ساختار حفاظتى فراهم مىسازد كه در برابر انفجارهاى اتمى يا غيراتمى محافظت لازم را تأمين مىكند.
ژئودزى
دانش ژئودزى در راستاى تعيين دقيق موقعيت نقاط سطح زمين و تعيين شكل و اندازه ابعاد زمين تأثير بسيار گستردهاى در علوم نظامى دارد. اين دانش داراى شاخههاى مختلف با كاربردهاى متنوع خود در تعيين هر چه دقيقتر شكل زمين مىباشد. در بحث ژئودزى رياضى (هندسى)، تعيين مختصات و موقعيت دقيق يك شبكه نقاط همگن با روشهاى مثلثبندى و پيمايش انجام مىگيرد. در ژئودزى نجومى (نجوم موضعى)، به وسيله مشاهدات نجومى و بكارگيرى جداول مربوط به ستارگان سمت امتدادها و مختصات جغرافيايى نقاط ژئودزى تعيين مىشود. در ژئودزى ديناميك (فيزيكال ژئودزى )، اندازهگيرىها مبتنى بر مطالعات و بررسيهاى ژئوفيزيكى مانند اندازهگيرى شتاب ثقل، سطح مبنايى ارتفاعى (ژئوئيد)، اندازهگيرىهاى مغناطيسى زمين به منظور تعيين انحراف مغناطيس و تعيين سمت دقيق در نقشهها مىباشد. در ژئودزى ماهوارهاى (فضايى)، بااستفاده ازماهواره يااقمار مصنوعى كه موقعيت آنها همواره مشخص مىباشد نسبت به تعيين موقعيت و اندازهگيرى مشخصات هندسى و طبيعى زمين اقدام مىنمايد.
نقشه نظامى
همزمان با درگير شدن در اولين جنگ براى انسانها روشن شده است كه شناخت زمين و جو آن چه اهميتى دارد، زيرا انسان در تمام مراحل زندگى خود با اقليم و اوضاع طبيعى سروكار داشته و در جنگ نيز همين وضع ادامه يافته است.11
در جنگ تحميلى نيز اين نكته براى فرماندهان روشن بود و مدنظر آنها قرار داشت.
جهت بهرهبردارى همزمان، سريع و همه جانبه از اطلاعات موجود پيرامون زمين، نقشههاى توپوگرافى تهيه مىشود. يك نقشه توپوگرافى تصوير تمامى عوارض موجود روى زمين در مقياس كوچك است. و با كاربرد گستردهاى در زمينه هاى مختلف از جمله :
- نقشه مبنا و راهنماى جمعآورى اطلاعات؛
- نقشه به عنوان يك منبع اطلاعات؛
- نقشه به عنوان زمين پذيرنده اكثر اطلاعات ؛
- نقشه در ارائه مناسب اطلاعات.
نقشه در عمليات
- نقشه در اتخاذ تدبير و انتخاب نوع عمليات ؛
- نقشه در عمليات پدافندى.12
- نقشه در مهندسى رزمى
مهندسى رزمى نيازمند شناسايى زمين به عنوان زمينه كارى و حيطه فعاليت و درگيرى مىباشد. يكى از تفاوتهاى عمده عمليات مهندسى رزمى با فعاليتهاى مهندسى غيرنظامى، ماهيت متغيركار و وقوع حوادث و پيشآمدهايى است كه در زمانى اندك، شرايط و حتى اهداف عمليات را دستخوش تغيير اساسى مىكند. نقشه مقياسهاى مختلف در فعاليتهاى مختلف مهندسى رزمى مورد استفاده است.
- نقشه جهت شناسايى و مكانيابى ؛
- نقشه هاى اجرايى و طرحهاى مهندسى رزمى.13
- نقشه هاىدريايى (آبنگارى) وچارتهاىهوايىنيز باتوجه به شيوه خاص تهيه و اطلاعات ويژه آنها در هوانوردى و دريانوردى نيازى مسلم است.
نقشهاى كه با عمليات نقشهبردارى بسيار دقيق تهيه مىشود و ميزان خطاى آن كمتر از حد مجاز است ، نقشه نظامى ناميده مى شود. نقشههاى نظامى داراى ويژگيهايى مىباشند كه مهمترين آنها عبارتند از:
- دقت هندسى؛
- گستره و وسعت (تماميت ارضى كشور و حتى برون مرزى)؛
- اطلاعات كامل در مقياس؛
- بكارگيرى فنآورى جديد جهت دستيابى سريع به اطلاعات جغرافيايى (سرعت)؛
- صحت اطلاعات جغرافيايى ؛
- اطلاعات بهنگام و به روز .
عكس هوايى يكى ديگر از منابع اطلاعات جغرافيايى است. عكسهاى هوايى به دليل اينكه حاوى اطلاعات زيادى از زمين هستند به كمك آنها مىتوان بدون تماس و كار گسترده ميدانى به شناخت نسبتا جامعى از مناطق مورد مطالعه دست يافت. شكلگيرى و رشد و پيشرفت عكسبردارى هوايى در ارتباط مستقيم با جنگ و فعاليتهاى نظامى در جهان صورت گرفته است. شيوههاى عكسبردارى، در طيفهاى مختلف امواج مغناطيسى (باندهاى نورمرئى و مادون قرمز رنگى و سياه و سفيد)، با استفاده از منبع نور خورشيد و منابع نور مصنوعى (ليزرى) و نيز تصويربردارى الكترونيكى، تلاش پيوستهاى است كه در جهت تهيه و تأمين اطلاعات در كاربردهاى مختلف تصويرى اعم از نقشههاى توپوگرافى، تعبير و تفسير و شناسايى و
موردنياز ،انجام مىپذيرد.
در سالهاى اخير اطلاعات ماهوارهاى و تكنولوژى جديد سنجش ازدور پيشرفتهاى چشمگيرى داشته و بكارگيرى تصاوير ماهوارهاى در بررسيهاى مختلف زمين ، هر روز از وسعت بيشترى برخوردار مىگردد.
از سال 1960 ميلادى عصر نوينى براى سنجش از دور آغاز شد. بخصوص با توسعه و پيشرفت ماهوارههاى مستقر در مدار زمين ، امكان دستيابى به تصاوير ماهوارهاى در ارتفاعات بالا از سطح زمين قطعنظر از مرزهاى سياسى كشورها عملى شد. در راستاى اين تحولات شايد مهمتر از همه تحولى بود كه در سيستمهاى تهيه تصاوير الكترونيكى ديجيتالى به وقوع پيوست،كه مىتواند دادههاى تصويرى رابهزمين ارسال و مخابره كند.
هر يك از ماهوارههاى سنجش از دور براساس خصوصيات خويش از ارائه تصاوير قابل تفسير و شناسايى در زمينههاى مختلف علمى مناطق گرفته تا تصويربردارى پوششى با خصوصيات عكسى (سيستم مركزى تصويربردارى) و قدرت تفكيك بالا در زمينه تهيه و تبديل تصاوير همپوشش به نقشه، خدمات وسيعى را در بازنگرى نقشههاى متوسط مقياس و تهيه نقشههاى كوچك مقياس عرضه كردهاند.
در حال حاضر تصاوير ماهوارهاى در باندهاى مختلف با قدرت تفكيك 30،20،10،5 و 2 متر مورد استفاده در مطالعات جغرافيايى و فعاليتهاى نقشهبردارى قرار مىگيرد و تلاش در تهيه و عرضه تصاوير با قدرت تفكيك كمتر از يك متر نيز صورت مىپذيرد. تصاوير ماهوارهاى در زمينه تهيه نقشه به جايى رسيده است كه انواع متعدد نقشههاى موضوعى به اتكاى آنها تهيه مىشود و در بسيارى از مراكز آموزشى، تحقيقاتى و اجرايى مورد بهرهبردارى قرار مىگيرند.
1-2) اهميت و لزوم مطالعه و بررسى جغرافياى نظامى
آگاهى از جغرافياى نظامى براى انجام مأموريتهاى نظامى امرى مسلم است. مطالعه وبررسى جغرافياى نظامى بعنوان بخشى از مرحله طرحريزى، وقتى شروع مىشود كه يك مأموريت جديد از طرف قرارگاه فرماندهى رده بالاتر دريافت مىگردد و فرمانده ضمن پرداختن به شرح جزئيات مأموريت آن را مورد تجزيه و تحليل قرار مىدهد. گام بعدى برآورد وضعيت مىباشد. برآورد وضعيت در برگيرنده مأموريت از نظر نيروهاى خودى، نيروى دشمن و تجزيه و تحليل جغرافياى نظامى از ويژگيهاى مشخصه عمليات مىباشد. راههاى ديگر براى اجراى مأموريت
در نظر گرفته مىشود و مورد ارزيابى قرار مىگيرد. فرمانده روى روش انجام كار تصميم مىگيرد و دستوراتى را براى نتيجه آن صادر مىكند. نتايج مرحله طرحريزى به منزله مأموريتهايى براى يگانهاى تابعه تلقى مىشود. با دريافت اين مأموريتهاى جديد، رده پايينتر يكى پس از ديگرى دور جديدى از طرحريزى را آغاز مىكنند كه برآورد بيشترى از وضعيت و تجزيه و تحليل جغرافياى مناطق جديد عمليات از آن جمله است.
منطقه عمليات يك ناحيه جغرافيايى است كه از طريق مأموريت نظامى تعيين مىشود. اين منطقه شامل محلى است كه به وسيله نيروها و جنگ افزارهاى تحت كنترل يك فرمانده بطور مستقيم تحت تأثير قرار مىگيرد. اين منطقه با توجه به مناطق اشغال شده به وسيله نيروهاى دشمن متخاصم و عوارض زمين تعيين مىشود و به عنوان هدفى است كه بايد تصرف شود يا حفظ گردد. منطقهاى كه به وسيله يگانهاى خودى مجاور حفظ مىشوند، منطقه پشتيبانى خود سازمان نظامى مىباشد. يك فرمانده، به دانستن همه چيز در باره منطقه عمليات و رويدادهاى مهمى كه در سطح وسيعى داراى اهميت هستند و به منطقه عمليات مربوط مىشوند، علاقه منداست. فرمانده ممكن است منابع شناسايى رابراى پاسخگو بودن در زمينه مسائل مهم تعيين كند ويااطلاعات مربوط بهاين مسائل رااز قرارگاه ردهبالاتر فرماندهى تقاضا نمايد. جغرافياى نظامى، بخشى از اطلاعات نظامى است كه مسئوليت آن به عهده افسر اطلاعات نظامى است. جمع آورى اطلاعات در زمينه ويژگيهاى طبيعى و مصنوعى زمين و در زمينه عوامل انسانى در صحنه عمليات يا در منطقه عمليات، اغلب به وسيله بخشها يا سازمانهاى اطلاعاتى انجام مىشود. در واژههاى اطلاعاتى،اطلاعات رزمى با تجزيه و تحليل زمين و اطلاعات استراتژيكى با تجزيه و تحليل صحنه عمليات تطبيق مىكنند.
قلمرو جغرافياى نظامى سه بعدى است، زيرا جنگ در اقيانوسها، در زير سطح زمين، در جو، در بالاى سطح زمين و در جنگ زمينى، روبروى سطح زمين به وقوع مىپيوندد. فاكتورهاى زمان و بُعد مسافت و اهميت نسبى مواضع در موقع پرتاب مهمات به وسيله هواپيما با پرتاب موشك و يا مشاهده از طريق ماهواره، معانى مشخصى را به خود اختصاص مىدهند. زيردرياييها، هواپيماها و ماهوارهها در مدار زمين با امكان استفاده از ايستگاههاى فضايى داراى سرنشين در برآورد كردن وضعيت مطلوب، بايد مورد توجه قرار گيرد. اين برآورد وضعيت تا مرز بيرونى جّو را شامل مىشود. جغرافياى نظامى از آخرين و جديدترين فنآورى و روش شناسى استفاده مىكند. ماهوارههاى زمينى در ژئودزى و نقشهبردارى مورد استفاده قرار مىگيرند. عكاسى و عكسبردارى هوايى و فضايى در كارتوگرافى، تجزيه و تحليل صحنه جنگ و تجزيه و تحليل زمين مورد استفاده قرار مىگيرند. رايانهها براى محاسبه فاكتورهاى زمان و فضا و محل دقيق هدفها و جمعآورى اطلاعات، مديريت و تجزيه و تحليل دادههاى جغرافيايى مورد استفاده قرار مىگيرند. روشهاى جديد مدل سازى و تجزيه و تحليل فضايى نيز براى مسائل جغرافياى نظامى بكار گرفته مىشوند.
در بسيارى ازفعاليتهاى نظامى بدون تأكيدى به عنوان جغرافياى نظامى،ازاصول ومبانى آن استفاده مىشود. تجزيه و تحليل منطقه عملياتى هميشه بخشى از خط مشى تاكتيكى است و تجزيه و تحليل صحنه جنگ يك بخش استثنايى از شيوه اطلاعاتى است. در حالى كه جغرافياى سياسى - نظامى در مطالعات استراتژيك نظامى - سياسى مورد استفاده قرار مىگيرد.
مسائل جغرافياى نظامى
در جغرافياى نظامى، تأثير و كاربرد جغرافياى طبيعى و انسانى در طرحريزيهاى عملياتى و يا اجراى عملياتى مورد بررسى قرار مىگيرد و ارزش و اهميت نظامى عوامل مختلف جغرافياى با حركتهاى واحدها و نيروهاى عمده با توجه به سمت و سوى تهديدات مورد توجه است.
جغرافياى نظامى تأثير قابل توجهى در گذشته نيز روى عمليات نظامى داشته است. زمستان روسيه در شكست ناپلئون و هيتلر نقش مهمى ايفا نمود. اشكال طبيعى قابل دفاع زمين14 واقع در شمال پاريس به فرانسه كمك كرد تا جلوى پيشروى نيروهاى آلمان را در سال 1914 ميلادى بگيرد. گستردگى چين، سعى و تلاش نيروهاى ژاپن را براى تسلط نظامى در دهه 1930 ميلادى نقش برآب نمود. حصارهاى واقع در نورماندى، پيشروى متفقين را در 1944 ميلادى متوقف ساخت. طبيعت جغرافيايى منطقه خليج فارس اين امكان را در سال 1991 ميلادى براى تكنولوژى آمريكا فراهم ساخت كه توانست ارتش عراق را در مدت زمان كوتاهى سركوب كند.
به طور منطقى بايد باور داشت كه جغرافياى نظامى روى مسئله رزم در آينده تأثير بسزايى خواهد داشت. در نتيجه ارزش جغرافياى نظامى در اين است كه اثرات منطقه عمليات را با شيوه تجزيه و تحليل فضا و محيط تلفيق مىنمايد.
پي نوشت :
1) Military Geography
2) Collins,Jhon M:Military Geography for professionals and the public, Brasseys, WASHINGTON.LONDON, 1988, P.3.
3) Political - Military Geography
4) Collins,Jhon M:Military Geography for professionals and the public, Brasseys, WASHINGTON LONDON, 1998, P.277-283.
5) Glassner, Martin I and Harm J. de Blij :Systematic Political Geography, John Wiley, New York ,1989 ,P.17.
6) Alfered Thayer Mahan
7) Helford Mackinder
8) Heart Land of Europe
9) Karl Hasus Hofer
10) صفوى، سيديحيى : جغرافياى سياسى - نظامى ايران (1)، دانشگاه امام حسين (ع)، تهران، 1377، ص 4.
11) صفوى، سيدرحيم (يحيى) : نقشه در اطلاعات و عمليات، نشريه علمى فنى سپهر، دوره اول، شماره دوم، زمستان 1369.
12) همان منبع
13) سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، مجموعه مقالات (نقشهدردفاع، نقشه در سازندگى)، اولين سمينار نقشهبردارى، دورسنجى، دورسنجى و علوم جغرافيايى، تهران، 1369.
14) Cuestas