سرلشكر پاسدار دكتر سيد يحيى صفوى -عضو هيأت علمى دانشگاه امام حسين(ع)
2-1) طرح و مدل تجزيه و تحليل ناحيهاى
در مطالعات و بررسى جغرافياى نظامى، تأكيد بر شيوه تحليل ناحيهاى است، ليكن در اغلب موارد نواحى و مناطق مورد بحث در محدوده تقسيمات سياسى كشور و استانى مورد بررسى قرار مىگيرد.
بخشى از عوامل و عناصر جغرافيايى از گستره اى وسيع و منطقهاى برخوردارند از جمله:
- آب و هوا(اقليم)
- هيدرولوژى (شبكه آبى)
- ژئومورفولوژى
- جغرافياى زيستى
- توپوگرافى
- جغرافياى شهرى
جغرافياى روستايى وبرخى عوامل جغرافيايى مانند:
- اراضى حساس وكليدى
- راههاى دسترسى، معابر و دهليزها
- موانع طبيعى و مصنوعى
- ديدگاه و ميدان آتش
پوشش و اختفاء و ساير عوامل مؤثر بيانگر توان وپتانسيل ناحيهاى در سطح ميكروو ناحيهاى بررسى و تحليل مىشوند.
2-1-1) بررسى اجمالى عوامل مؤثر در سطح منطقهاى و استانى
اقليم :
از جمله عوامل مؤثر بر نوع و شيوه زندگى است. نوع لباس، مسكن، توان جسمى افراد، متأثر از اقليم است.1 كارآيى سلاحها و تجهيزات در ارتباط تنگاتنگ با شرايط اقليمى است و پارهاى از سلاحها در مناطق گرم و مرطوب جنوب بازدهى لازم را ندارند و مواردى نيز در مناطق سرد غرب فاقد كارآيى هستند. تأثير بادها در موفقيت يا شكست يك بمباران شيميايى، پرواز جنگندهها، تأثير مه و ابر در بمباران هوايى، حركت نيروها و تجهيزات بسيارمهم و حياتى است. بارش و نوع آن (باران، برف و تگرگ) شدت و مدت بارش از جمله عناصراقليمى مىباشند كه نقش هر يك در يك آفند و پدافند، جابجايى نيرو، عملكرد سلاحها كاملاً مشخص است و نظير اين حوادث در جنگ تحميلى كم نيستند.
آگاهى از شرايط اقليمى حاكم بر هر نقطه از كشور از دو جنبه دفاع و امنيت حائز اهميت مىباشد. - با اتكاء بر اين شناخت، مناسبترين سلاح و تجهيزات را براى هر بخش اقليمىكشور انتخاب كرد. - بهترين تاكتيك تدافعى را در هنگام خطر ترسيم نمود. در اقليم پارامترهاى مختلفى مورد توجه است كه مهمترين آنان عبارتند از:
- روشنايى
- دما
- بارش
- باد و جريانهاى هوايى
- فشار
- رطوبت
- مه و ابر
- رعد و برق
لذا بايد يكايك پارامترها را مورد بررسى قرار داد.
روشنايى
خورشيد و نور آفتاب، مهمترين عامل تغييرات در اقليم است و در رابطه با روشنايى نيز موارد زير مورد توجه مىباشد.
مورد روشنايى ساعات آفتاب و روشنايى مهتاب هم در دفاع و هم در حمله مورد توجه است. در اختفاء و پوشش تجهيزات و نيروهاى نظامى و احتمال وقوع حملات هوايى در جداول روشنايى مدنظر است.
دما
دما، در كارايى نيروها و تجهيزات يكى از مهمترين پارامترها است. زيرا
بررسى حداقل مطلق دما براى تعيين اهداف ذيل ضرورى است :
- شناخت و تعيين روزهاى يخبندان
- آگاهى از ميزان تأثير آن در امر حمل و نقل زمينى
- در ساخت و يا سفارش تجهيزات نظامى
- در برنامه ريزى جهت سفارش و ساخت وسايل گرمايش در محيط مسكونى (نظامى و غيره)
- آگاهى از تأثير اين پارامتر اقليمى بر ميزان ديد افق
- تعيين يك نوع البسه مناسب با توجه به حداقل دما
تعيين حداكثر دما نيز به دلايل زير حائز اهميت است :
- سفارش و انتخاب تجهيزات نظامى و وسايل سرمايشى
- سفارش نوع البسه با توجه به حداكثر حرارت
- چگونگى احداث بناهاى مسكونى ( نظامى و غيره)
- جهت مقايسه با حداقل دماى ماهانه و ترسيم نقشههاى حرارتى
- بطوركلى مطالعات متوسط حداكثر و حداقل دماى ماهانه در توقفهاى طولانى مدت يگانهاى رزم مهم مىباشد. (7)
تعيين آستانه حرارتى يكى از مهمترين نتايج مطالعات دما است و با آن مىتوان، مرزهاى حرارتى كه در آن محدودهها تجهيزات نظامى داراى بازدهى مطلوب را انتخاب كرد و... را حتى نيروها را ترسيم نمود.
بارش
در بررسيهاى نظامى كاربردهاى زير از مطالعات بارندگى مدنظر مىباشد.
- در پدافند منطقه (هوايى - زمينى ) و با توجه به جنس زمين
- مؤثر در حركتها و جابجايىهاى نيروها است
- در احداث نوع ساختمانهاى مسكونى (نظامى و غيره)
- در چگونگى احداث راهها
- تأثير بر عوامل شيميايى
- تأثير بر تجهيزات انفرادى، يگان، جنگافزارها، راهها و پلها
- تأثير در برنامههاى زمانبندى شده جهت انتقال نيروها و تجهيزات
- تأثير بر هيدرولوژى منطقه
- جهت اتخاذ تدابير در مقابله با سيلاب
- جهت انتخاب درست و بموقع محل استقرار نيروها
نوع بارش برف و تگرگ نيز اين تأثيرات را خواهد داشت :
- حمل و نقل و حركت خودروها و پشتيبانى نيروها
- انتخاب نوع تجهيزات در منطقه
- عوامل شيميايى
- پوشش ميادين مين و ديگر مواضع ايذايى
- مؤثر بر سرعت عمليات زمينى
جريان هوا (باد)
در اثر تغييرات دما در مناطق مختلف باد ايجاد مىگردد و با توجه به شدت و ضعف بادها مىتوانند تأثيرات متفاوتى را بر امور نظامى داشته باشند. از جمله اين تأثيرات مى توان به موارد زير اشاره نمود:
- دراحداث فرودگاهها و باندهاى پروازى
- در انجام عمليات آفند و پدافندى بخصوص در زمان استفاده از عوامل شيميايى
- جهت استفاده بيشتر از امكانات محيط طبيعى در ساخت بناهاى مسكونى
- در عملياتهاى قائم هوايى مانند فرود چتربازان
- مؤثر در پرواز هلىكوپترها، حركت نيروها و تجهيزات
- در انتقال و يا انحراف صوت
- تأثير در حركت شناورهاى دريايى
در مطالعات ژئومورفولوژى فرسايشى و بويژه فرسايش تراكمى كامل كننده مطالعات كاربردى پارامترهاى ديگر است.
فشار
عامل مهم ديگرى در مطالعات اقليمى نظامى مورد توجه است فشار هوا مىباشد. عامل فشار هم برقدرت پرندههاى مخصوصا عمود پرواز و نيز روى برد انواع سلاح تأثير فراوان دارد ضمنا فشار بر قدرت جسمانى و سلامت افراد تأثير مستقيم دارد. آنان كه از مكانهاى مرتفع به نواحى پست آورده مىشوند، در اثر تغيير فشار دچار مشكل مىگردند و كسانى كه از نقاط كمارتفاع به نقاط مرتفع برده مىشوند، با مشكلاتى روبرو مىشوند.
رطوبت
رطوبت عاملى است كه مىتواند تأثير مستقيم بر تجهيزات و ادوات مخابراتى داشته باشد و آنها را از كار انداخته و يا دچار مشكل نمايد. رطوبت بر تجهيزات شيميايى تأثير دارد و باعث انتشار عوامل شيميايى است .
رطوبت به همراه عوامل ديگر از جمله حرارت تأثير فيزيولوژيكى بر نيروى انسانى خواهد داشت و آنان را دچار ناتوانى مىكند. همچنين بر تجهيزات و دستگاههاى ناوبرى مانند رادار نيز تأثير منفى دارد.
مه و ابر
مه و ابر براى ديد نيروها چه افقى و چه عمودى تأثير منفى دارد. در حمل و نقل نيروها و تجهيزات نظامى نيز مؤثر است و آنرا دچار مشكل مىنمايد. در هنگام آفند و يا پدافند نيز مىتواند نقش مثبت و يا منفى داشته باشد و به عنوان استتار و اختفاء نيروها و تجهيزات، در مقابل فعاليتهاى دشمن عمل نمايد.
(8)
رعد و برق
اين عامل مىتواند بر روى انواع تجهيزات رادارى - مخابراتى تأثير گذاشته و همچنين پرواز پرندهها را تحت تأثير قرار دهد.
هيدرولوژى :
آب يكى از مواهب الهى و يكى از شگفتيهاى طبيعت است. آب از دو جنبه امنيتى و تاكتيكى و عملياتى2 قابل بررسى است.
در مطالعات هيدرولوژى پارامترهاى مختلفى مورد توجه است كه مهمترين آنان عبارت هستند از:
- بارش
- كاهش هاى هيدرولوژيكى
- خصوصيات فيزيكى حوضه
- سيل
- رودخانه
- باتلاق
- درياچه ها
- دريا
- آبهاى زيرزمينى(چشمه،چاه،قنات)
- شيمى آب
- بررسى منابع آب از نظر زيست محيطى
بارش
در بسيارى از محاسبات مربوط به تعيين ابعاد سرريز سدها و كانالهاى فاضلاب شهرى و پلهاى جادهها و كارهاى مهندسى رودخانهها و آبخيزدارى و موارد مشابه كه بايد محاسبه طراحى آنها، با شدت سيلاب متناسب باشد و مىتواند ميزان روانابهاى سطحى را تغيير دهد. پراكندگى و نوع نظم رژيم بارندگى را بايد مورد توجه قرار گيرد كه در تعيين رخدادهاى خشكسالى مؤثر است. ارتفاعاتى را كه پوشيده از برف دائم است و يا تشخيص زمان ذوب شدن آنها دانستن اطلاعاتى در مناطق كوهستانى كه داراى بارش از نوع برف است و نيز ما را جهت طراحى بخشى از عمليات نظامى نظير مينگذارى و يا جمعآورى و يا تجهيز نيروها متناسب با شرايط مناطق برفگير، كمك مىكند.
كاهش هاى هيدرولوژيكى
تبخير بسيار حائز اهميت است. تبخير مانع تبديل كل بارش به سيل مىگردد. برآورد مدت زمان لازم جهت خشك شدن زمين و امكان عبور خودروهاى نظامى پس از بارش بخصوص در مناطق با قابليت نفوذ كم مثل مناطق رسى در محدوده اين بررسى قرار مىگيرد. همچنين تبخيرآب نشان
دهنده ميزان تبخير آب بدن انسان و ميزان عطش هر فرد است .
نفوذ نيز در بخش كاهشهاى هيدرولوژيكى حائز اهميت است و باعث بالا آمدن آبهاى زيرزمينى مىشود و نيز موجب ايجاد رطوبت و نشت آب در تأسيسات و سنگرهاى زيرزمينى مىگردد و از طرفى باعث كاهش ميزان خطر سيلاب است.
خصوصيات فيزيكى حوضه
در خصوصيات فيزيكى حوضه موارد زير مورد مطالعه قرار مىگيرد:
- مساحت
- شكل حوضه
- تراكموزهكشى
- شيب متوسط حوضه
- طول آبراهه اصلى
- جهت حوضه
- ارتفاع متوسط حوضه
- ليتولوژى و خاك حوضه
مهمترين عامل فيزيكى در تعيين دبىهاى حداكثر و حداقل و متوسط است و فرم هيدروگرام بستگى به آن داشته و در بيلان آبى حوضه، دانستن مساحت جز ضروريات اوليه مطالعات مىباشد. تأثير فراوانى روى هيدروگرام سيلابها دارد، بطورى كه دبى حداكثر سيلابها با مساوى بودن ساير شرايط فيزيكى در حوضههاى گود بيشتر از حوضههاى كشيده است، زيرا زمان تمركز در حوضههاى گرد كوتاهتر بوده و عكسالعمل آنها نسبت به رگبارهاى سيلزا شديدتر از حوضههاى كشيده مىباشد. تراكم زهكشى همبستگىهاى مستقيمى با دبىهاى حداكثر در حوضههاى مختلف دارد و مىتواند معرف وضعيت شدت و ضعف مرز آب و فرسايش در قسمتهاى مختلف آن باشد. در ضمن قابليت نفوذپذيرى حوضه را مشخص مىسازد.
عامل شيب نقش اساسى در ميزان رواناب، ميزان نفوذ، شدت سيلاب و ميزان فرسايش دارد.
تعيين شيب در انتخاب بهترين مسير حركت خودرو و استتار و استقرار نيرو بكار مىرود. طول آبراهه يكى از عوامل مهم در تعيين زمان تمركز حوضه مىباشد.
زمان تمركز حوضه آبريز، زمان لازم در بروز طغيانهاى خروجى را مشخص مىسازد و براى گروه نظامى معلوم مىنمايد كه بعد از چه مدتى طغيانهاى ناشى از رگبارهاى شديدبه خروجى حوضه مىرسد و عمليات تجهيز را در مقابل خطرات ناشى از سيلابها ملزم مىسازد.
جهت دامنهها روى تأخير در ذوب برف ناشى از تفاوت حرارتى،
(9)
رطوبت خاك و در نتيجه پوشش گياهى و همچنين نوع فرسايش تأثير مىگذارد.
ارتفاع متوسط حوضه نقش مهم در نوع بارندگى و ميزان تبخير و وضعيت پوشش گياهى حوضه داشته و روى ضريب رواناب اثر مىگذارد. در ارتفاعات بيشتر درجه حرارت كمتر و ميزان نياز به آب كمتر و زمان تداوم برف بيشتر است و فصل سرد طولانىتر مىباشد.
ليتولوژى و خاك حوضه در هيدرولوژى و نحوه تبديل بارندگى به جريان آب مؤثر مىباشد. در خاكهاى نفوذپذير بارندگى بطور عمده در زمين نفود كرده و جريانهاى زيرقشرى را تقويت مىنمايد. در حالى كه در خاكهاى با بافت ريز (مناطق عملياتى جنوب) قسمت زيادى از بارندگى به صورت رواناب سطحى در مىآيد. در مناطق آهكى سريعا در شكاف سنگها فرو رفته و آبهاى زيرزمينى را تغذيه و سبب بروز چشمه مىگردد.
سيل
در سيل عوامل مختلف بررسى مىشود. از جمله هيدروگراف يا آب نمود است. هيدروگراف منحنى تغييرات دبى برحسب زمان است و بررسى آن امكان مطالعه دبى حداكثر سيلاب در يك منطقه، حجم سيلاب و ميزان ذخيره حوضه پس از قطع بارندگى را فراهم مىآورد و در طراحى ابعاد سازههاى آبى نظامى نقش اساسى دارد.
در مجاورت رودخانههاى بزرگ، آب كافى براى مصارف نيروها و تأسيسات نظامى وجود دارد. در مقابل اين موضوع وقوع سيلابهاى مهيب در رودخانه تهديدى جهت تأسيسات و نيروى مستقر در مجاورت آنها محسوب مىگردد. از اين رو پيشبينى كنترل و مهار سيل لازم است . هدف از رونديابى سيل آن است كه با داشتن هيدروگرافA بتوان هيدروگراف نقطهB در پايين دست رودخانه را تخمين زد .
براى انجام هرگونه عمليات نظامى با اهميت زياد، در محدوده سيلها و رودخانهها درطراحىمهار سيلابوياعبورازرودخانه، نياز به تعيين حداكثر دبى با تفاوت چندين ساله و چندين دهه ساله مىباشد.اين عامل مهمترين پارامتر رودخانهاى، در ساختن هرگونه تأسيسات از جمله پل و غيره است.
عامل مقدار ضريب جريان، مشخص كننده مقدار بارندگى است كه حد
بيشتر از آن ايجاد رواناب كرده و كمتر از آن، موجب كاهشهاى هيدرولوژيكى مىگردد.
رودخانه
نوع رودخانه از نظر فصلى و يا دائمى، مرزى يا داخلى ،مىتواند در رابطه با عبور و ضرورت احداث پل مناسب، استقرار و تأمين نيازهاى آبى نيرو و ارزش سياسى نظامى تأثير متفاوت داشته باشد.
نقش رودخانهها در عمليات نظامى، با توجه به شرايط طبيعى و فيزيكى آن به عوامل ذيل بستگى دارد:
- عرض و عمق رودخانه
- سرعت و دبى آب
- شكل كناره ها
- وضعيت جذر و مد
- وسعت اراضى اطراف رودخانه
- پوشش گياهى و درختزارهاى اطراف رودخانه
- وجود تأسيسات شهرى و روستايى و ميزان جمعيت آنها در اطراف رودخانه
- وجود راه هايى كه منتهى به رودخانه مى شوند
- پل و استحكامات
باتلاق
با توجه به بررسى عوامل مختلف مىتوان گفت باتلاق، از نظر وسعت مىتواند تأثيرات مثبت و يا منفى برروى عمليات نظامى داشته باشد. اطلاع از عمق آب به منظور تحركات و تردد قايق و يا عبور نيروهاى پياده لازم است . اطلاع از منابع تغذيه باتلاقها نيز به منظور خشكاندن و يا افزايش سطح آب گرفتگى آن لازم مىباشد. اطلاع از آن دسته موجوداتى كه مىتوانند مورد تغذيه نيروهاى اطلاعاتى خودى يا دشمن قرار گيرد.
انتشار نيرو و امكان مخفى شدن در آن حائز اهميت است . بيماريهاى ويژه باتلاق كه نيروها را تهديد مىكند، در امر مطالعه باتلاقها بايد مورد توجه قرارگيرد.
درياچه
در مطالعه درياچهها بايد وسعت، عمق، و موقع، وضعيت زيستى درياچه، جزاير درياچه و طول مرزهاى مورد مطالعه مشخص شود. چرا كه در انجام عمليات مانور و آموزش مؤثر هستند و از سوى ديگر امكان بهرهبرداريهاى تاكتيكى و استراتژيكى از آنرا ميسر مى سازند.
(10)
دريا
در دريا بايد موارد زير را مورد توجه قرار داد: 1 - طول مرزدريايى، - عمق آنها، 3 - جزاير، 4 - جريانات دريايى، 5 - جزر و مد.
آبهاى زيرزمينى
در قسمت آبهاى زيرزمينى به چشمه، چاه و قنات بايد پرداخته شود. و انواع چشمه از نوع آرتيزين و غيره بايد مورد توجه باشد. تعيين دبى ماهانه چشمه، قنات و چاه كه براى تعيين ميزان بهرهبردارى حائز اهميت است و طول قنات و موقعيت مظهر و مادر چاه آب، وضعيت زهكشى منطقه در بررسى لازم است، تا بتوان وضعيت امكان بررسى وضعيت آلودگى مشخص شود.
شيمى آب
در شيمى آب خواص ظاهرى ( منظره، برودت، رنگ، بو، مزه) و خواص فيزيكى (حرارت، هدايتالكتريكى، راديواكتيويته) خواص شيميايى (گازها، يونهاى اصلى شامل كاتيونها و آنيونها) و موجودات زنده آب مورد بررسى قرارمىگيرند.
بررسى منابع آب از نظر زيست محيطى
آب از نظر آلودهكنندههاى سطحى و زيرزمينى در مصارف نيروهاى نظامى مستقر در يك منطقه كه به صورت كوتاه يا درازمدت مؤثر است، بايستى مورد توجه واقع شود.
ژئومورفولوژى :
نقش و تأثير ژئومورفولوژى در عمليات نظامى بسيار چشمگير و با اهميت است. شكل زمين در نقل وانتقال نيروهاى پياده، حركت و جابجايى تجهيزات جنگى زاويه تير، ديد، شكل سنگر، نوع تجهيزات و ادوات جنگى مورد استفاده قرار مىگيرد. بررسى و شناخت شرايط ژئومورفولوژى در هر يك از مناطق كشور براى مكانيابى تأسيسات و اماكن نظامى و بسيارى از موارد تعيينكننده است.
بنابراين شناخت و مطالعه ژئومورفولوژى كشورها يا بعبارتى شناخت بستر طبيعى كشورها عامل اساسى و حياتى در طراحى نظامى بوده و
برنامهريزان نظامى را در طرحريزى يك پدافند مناسب و متفكرانه كمك مىنمايد.
در مطالعات ژئومورفولوژى موارد زير مورد توجه واقع مىشود:
- زمين شناسى و خاك منطقه
- ارتفاعات و كوهها
- فرورفتگي ها
- دشتهاى آبرفتى
- سواحل
زمين شناسى و خاك
براى مطالعه اين قسمت بايد جنس زمين، مقاومت خاك، ضخامت، بافت و ساخت آنرا مورد توجه قرار داد. زيرا با مطالعه خاكهاى مختلف در چارچوب ژئومورفولوژى، ميزان قابليت نفوذ آنها مشخص مىگردد. ( هر خاكى از قابليت نفوذ بخصوصى برخوردار است كه بايستى ميزان آن مشخص گردد). در مواقع بارندگى و خشكسالى تعيين وضعيت و قابليت نفوذ هر خاكى بدست مىآيد به عنوان مثال خاك رس با ماسه مقايسه شود خاك رس نفوذناپذير و ماسه نفوذپذير است و در مواقع بارندگى اگر رس به آستانه سيال بودن برسد، جريان مىيابد بطورى كه هر گونه رفت و آمد (بويژه در شيبها) را يا مختل مىنمايد و يا بامشكلاتى مواجه مىسازد. ماسه برعكس نفوذپذير بوده و آب را در خود نگه نمىدارد. واين از جمله مواردى است كه بر روى حركات نظامى و قدرت مانور در حالات مختلف جوى تأثير مىگذارد.
ارتفاعات
در بحث ارتفاعات و كوهها بايد جنس، ارتفاع، طول و عرض و جهت گسترش آنها مورد بررسى قرار گيرد. ارتفاعات عمدهترين نقش را در موارد نظامى ايفا مىكنند و مىتوانند يك مانع بزرگ و عمده طبيعى و يا برعكس يك عامل تقويتكننده در مواقع جنگ قرار گيرند. با مطالعه ارتفاعات دو جنبه تقويتكنندگى و بازدارندگى آنها مشخص مىگردد.
1 - جنبه تقويت كنندگى، عبارتست از: اختفاء و پوشش - ديد و تير، كاهش اثرات بمباران شيميايى، آفند و پدافند.
2 - جنبه بازدارندگى نيز عبارتست از: تأثير بر روى پروازهاى هلىكوپترها، برد دستگاههاى مخابراتى، سلاحهاى منحنى زن و غيره مىباشد.
(11)
جنبه هاى ديگر عبارتند از: اينكه آيا انواع خودروهاى نظامى قادر به حركت بر روى ارتفاعات هستند يانه ؟ آيا امكان ايجاد جادههاى نظامى بر روى ارتفاعات وجود دارد؟ فاصله بين ارتفاع و دشت را دامنهها تشكيل مىدهند. دامنه از مهمترين واحدهاى مورفولوژيكى محسوب مىگردد. دامنهها ممكن است پايدار يا ناپايدار باشند. در دامنههاى ناپايدار پديدههايى همچون لغزش - ريزش و خزش وجود دارد و بايد نحوه استقرار يگانهاى پياده و امكان تردد خودروها، استقرار بنههاى پشتيبانى - ادوات و توپخانه مدنظر قرار گيرد.
فرورفتگيها
فرورفتگيها، بطوركلى شامل: درهها و مراحل مختلف تكامل آنها مىباشد كه نتيجه آن پديد آمدن پادگانههاى آبرفتى در حاشيه درههاست . با مطالعه درههاى مزبور و حالات پلكانى شكل جانبى آنهاو نحوه عبور و استقرار يگانهاى نظامى، جهت جريان رودخانهها در آنها مناطق مستعد براى احداث پل و جادهسازى و وضعيت درهها در مواقع بمببارانها و تأثير آنهابر روى سيستمهاى ارتباطى و جابجايى، نحوه اختفاء ديد تير و غيره مشخص مىگردد .
دشت، صحرا و كوير
دشتها شامل دشتهاى آبرفتى، بادرفتى، كوير و جلگهها هستند.
دشتهامناطق پست و مسطحى هستند كه توسط ارتفاعات بلند حاشيهاى مشرف بر خود احاطه شدهاند، جلگهها، زمينهاى مسطح و شيبدار بين كوهستان و دريا مىباشد. دشتهابلحاظ وسعتشان و با توجه به نوع عمليات از جابجايى نيرو تا عمليات قائم هوايى حائز اهميت است .
در زمان بارندگىها، ممكن است در سطح دشتها فرورفتگىهاى موجود از آب پر شده، تردد ادوات را دچار مشكل كند. دشتها ممكن است بحدى مسطح باشند كه پوشش، ديد و تير را مشكل و يا بيشهزارها و تپهماهورها و موانع ديگر در سطح آنها وجود داشته باشد و يا اينكه دشتها و جلگهها در معرض هجوم ماسههاى بادى باشد. در اين صورت ماسهها به كليه ادوات و پايگاههاى نظامى و همچنين تردد خودروها و جابجايى نيروهاى انسانى تأثير بگذارد.
صحراهاى بزرگ در يك منطقه به عنوان يكى از عوامل مشكلآفرين در اجراى عمليات نظامى محسوب مىشوند. اختلاف درجه حرارت هوا در شب و روز، حركت تودههاى شن، عدم وجود منابع آب كافى، مسيرهاى خشك و گرم و طولانى و فقدان جادههاى اصلى، از جمله مشكلات صحرا مىباشد و كوير نيز داراى مسائل بسيار پيچيدهتر بخصوص در زمينه پشتيبانى و تأمين ساز و برگ است.
انواع سواحل
در بررسى نظامى، سواحل صخرهاى، سواحل سنگلاخى، سواحل ماسهاى ...سواحل پست و همچنين سواحل جزاير بايد مدنظر باشد.
سواحل حد فاصل بين دريا و خشكى هستند. بايد چگونگى شكلگيرى خطوط ساحلى مشخص گردد، آيا دريا به ضرر ساحل پيشروى مىنمايد يا اينكه پسروى مىكند؟ كه هر كدام مسائل خاص خود را دارد و بايستى تأسيسات ساحلى از قبيل لنگرگاهها جهت باراندازى كشتىها و يا توقف ناوشكنها و يا قايقهاى كوچك بايد با وضعيت سواحل هماهنگى داشته باشند. يا اينكه ساحل در معرض هجوم ماسهها قرار دارد، اين ماسهها مىتوانند به بنادر و تأسيسات نظامى و صنعتى موجود در بنادر هجوم آورده و مشكلاتى را ببار آورد.
در پارهاى از موارد زمين لغرشهايى در سواحل پديد مىآيد كه بر روى مراكز و تأسيسات مختلف نظامى و صنعتى و پناهگاههاى نظامى واقع در سواحل اثرات زيانآورى بجا مىگذارد. و در مواردى ديگر نيز پرتگاههايى در سواحل وجود دارد كه بارگيرى و لنگراندازى كشتىها، سوار كردن نيروها يا ديگر ادوات نظامى به ناوشكنها را دچارمشكل مىكند.
شكل سواحل دريا از نظر عمليات نظامى بلحاظ ناهموارى و ارتفاع داراى اهميت است. شكل سواحل در جزاير نيز به منظور ايجاد بندر يا احداث پايگاههاى هوايى و امكان نگهدارى نيروى نظامى تعيين كننده هستند.
جغرافياى زيستى :
جغرافياى زيستى رابايد ماحصل تركيب سه عامل مهم اقليم - هيدرولوژى و ژئومورفولوژى دانست . اقليم هر منطقه شرايط
(12)
هيدرولوژيكى خاصى را ديكته مىكند. در مناطق پرباران شرايط خاص آن مناطق حاكم است و در مناطق خشك شرايط مناطق كويرى، شرايط هيدرولوژيك هر منطقه بعلاوه شرايط ژئومورفولوژيك ايجاد نوع خاصى از زندگى گياهى و جانورى را بوجود مىآورد.
در مناطق پرباران تنوع گياهان و جانوران قابل مشاهده است، ولى در مناطق كم باران عدم تنوع در زندگى گياهى و جانورى ملاحظه مىگردد.
جنگلهايا درختزارها، بيشهها، مراتع، صحراها همه داراى زندگى جانورى خاص خود هستند و شرايط زيست محيطى ويژهاى را دارند.
پراكنش جغرافيايى زندگى گياهى و جانورى هر منطقه را جغرافياى زيستى آن منطقه بايد دانست .
تأثير وجود انواع پوشش گياهى بر عملياتهاى نظامى حائز اهميت است. چرا كه وجود جنگل مىتواند در تحركات نظامى و آفند و پدافند عامل مثبت يا منفى باشد و همچنين در عملياتهاى چريكى مىتواند عامل اختفاء و استتار بسيار مهمى باشد. زندگى جانورى در هر نقطهاى مىتواند براى رزمندگان عامل مثبتى در جهت استفاده در تغذيه و يا باربرى باشد.
در جغرافياى زيستى عوامل ذيل مورد توجه و مطالعه است .
الف - پوشش گياهى (1- جنگل و درختزار، 2 - مرتع، 3 - باغات و مزارع، 4 - پوشش گياهان آبزى )
ب - پوشش جانورى (1 - حيوانات اهلى، 2 - حيوانات وحشى)
پوشش گياهى
تنوع گونههاى گياهى در هر منطقه جغرافيايى مهمترين پديده زيست محيطى مؤثر در فعاليتهاى نظامى است. عملكرد انسان در محيط طبيعى بلحاظ تغذيه نيروى انسانى، خودكفايى منطقه، فعاليتهاى نظامى و تشخيص پتانسيل و استعداد منطقه متأثر از وضعيت روئيدنيها و پوشش گياهى منطقه است.
جنگلها
وجود مناطق جنگلى به صور مختلف انبوه يا پراكنده در مناطق مرزى عامل مؤثرى در طرحهاى نظامى است. مسئله استتار و تجمع نيرو متناسب با منطقه جنگلى مورد توجه است.
پوشش گياهى درزمينه تأمين ديد و تير، استتار، اختفاء وتسهيل ياكندنمودن حركت ستونهاى نظامى تأثيربسزايى دارد.
ميزان تراكم و پوشش مىتواند باعث استتاركم و متوسط و يا خوب شود. در مواقعى كه پوشش گياهى 60% - 40% است استتار نسبتا مناسبى در پى دارد ولى حركت ستونهاى زرهى و مكانيزه را با مشكل مواجه مىكند. در انبوهى 80% - 60% استتار بسيار مناسب ايجاد مىكند ولى حركت موتوريزه فقط با انجام كارهاى مهندسى فراوان امكانپذير است .در تراكم 100%- 80% استتار كامل ايجاد مىكند ولى حركت خودروها و تانكها غيرممكن است و فقط نيروهاى پياده چريكى در اين مناطق مىتوانند فعاليت نمايند.
اشكوب بندى
درختان و پوشش گياهى داراى طبقات متفاوتى هستند.
پوشش گياهى با ارتفاع بيش از 25 متر اثرات منفى بر روى فعاليت پروازى هلى كوپتر و تيراندازى با سلاحهاى تير منحنى دارد. پوششهاى با ارتفاع 10 تا 25 متر مىتواند در فعاليت پروازى هلىكوپتر و تيراندازى با سلاحهاى منحنىزن ايجاد مشكل كند. گياهان با ارتفاع 8 تا 10 متر در صورت فشرده بودن مىتواند استتار كامل ايجاد كند و مانع فعاليت توپخانهها و خمپارهاندازها شود. گياهان با ارتفاع 5 تا 8 مىتواند جهت استتار نيروهاى پياده و خودروها مىتواند مورد استفاده واقع شود.
فرم بيولوژيك درختها
درختان پهن برگ داراى ضريب استتار بيشترى نسبت به درختان سوزنى برگ هستند و همچنين درختان با قطر زياد مىتوانند پوشش استتارى مناسبى را جهت استفاده نفرات پياده ايجاد نمايند.
پوشش و استتار درختان پهن برگ (خزان كننده) در زمستان به مراتب كمتراز فصل تابستان است. ولى درختان هميشه سبز در كليه فصول سال داراى پوشش و استتار مناسب هستند.
پوشش گياهى مىتواند باعث بالارفتن روحيه افراد گردد. ضمنا در جنگلها انواع بيماريهاى خاصى وجود دارد كه بايد مورد توجه واقع شود.
در عين حال پوشش گياهى موجود در هر منقطه با توجه به آب و هواى آن باعث مشكلات تنفسى (بخصوص در مواقع شب) مىشود و مىتواند در
(13)
استقرار و يا عدم استقرار نيرو تأثير داشته باشد.
مراتع
مراتع با توجه به تراكم مىتواند در امر استتار و نيز ايجاد مانع در حركت نيروها و خودروها ايجاد نمايد.
همچنين ارتفاع مراتع و درختچهها اگر 1 تا 5/2 متر باشد، باعث پراكندگى نيروها و ايجاد مزاحمت در حركت ادوات سنگين و يا نيمه سنگين باشد.
باغات و مزارع
باغات و مزارع علاوه بر اثرات گفته شده مىتواند در تغذيه نيروها حائز اهميت باشد و مورد توجه واقع شود.
گياهان آبزى
گياهان آبزى، گياهانى هستند كه در تالابها، مردابها و سواحل مىرويند. اين گياهان انواع نى، انواع حرا، انواع مندل، نيلوفر آبى و غيره را شامل مىشود.
گياهان آبزى در مناطق مختلف مىتوانند به عنوان مانع و هم به عنوان عامل مفيد براى نيروهاى خودى يا دشمن عمل نمايند.
تراكم گياهان آبزى زمينه را براى سنگرسازى در داخل آنها فراهم نموده و مانعى در جهت جلوگيرى از حركت شناورها مىتواند داشته باشد. ارتفاع گياهان آبزى مىتواند زمينهساز هر گونه سنگرسازى و ايجاد موانع در حركت شناورها فراهم كند.
پوشش جانورى
حيوانات هر منطقه را بايد ماحصل پوشش گياهى آن منطقه دانست و در پوشش جانورى بايد : 1 - حيوانات اهلى، 2 - حيوانات وحشى، مورد توجه باشند.
حيوانات اهلى
حيوانات اهلى مىتوانند در امر تغذيه نيروها مورد استفاده قرار گيرند.
همچنين در امر حمل بار، سلاح، تجهيزات و حمل مجروح مورد استفاده قرار گيرند.
همچنين حيوانات اهلى نگهبان نيز مىتوانند در امر مراقبت و حفاظت نيروها و مقرها مورد استفاده باشد.
حيوانات وحشى
حيوانات وحشى به حيوانات حلال گوشت و حرام گوشت تقسيم مىشوند.
انواع حيوانات وحشى كه مىتوانند در جهت تغذيه نيروها مورد استفاده واقع شوند مخصوصا نيروهاى جنگهاى نامنظم و يا حيواناتى كه مىتوانند به نيروها صدمه وارد كنند.
بايد موجودات و حيوانات موذى كه باعث از بين رفتن اغذيه و وسايل شوند را مورد توجه قرار داد و يا حيوانات و جانوران گزنده و سمى كه باعث وحشت نيروها هستند. شناخت حشراتى كه مىتوانند ناقل انواع بيماريهاى خاص باشند، بايستى مورد توجه قرار گيرد.
توپوگرافى :
مهمترين عامل جغرافيايى در بررسيهاى نظامى توپوگرافى زمين است و نقش تعيين كننده در تحليل منطقهاى و ناحيهاى دارد. موقعيت طبيعى كوهستانى در عمليات نظامى، نسبت به مناطق جلگهاى بسيار مشكلتر است. در كوهستان به موانع و مخاطراتى برخورد مىشود كه نيروها بايد توانايى اجتناب و گذر از آنها را داشته و بتوانند به مشكلات غلبه پيدا كنند. تغييرات شديد درجه حرارت، بادها، فقدان محلهاى باز جهت استقرار نيرو و جادههاى وسيع و مطمئن براى حركات عمده قوابخصوص واحدهاى سنگين زرهى مشكلات فراوانى به وجود مىآورد.
به دليل وجودتنگهها و گذرگاههاى كوهستانى، جهت چينخوردگيها، شكل و جهت ارتفاعات متناسب با صحنه نبرد و خطوط دشمن نيز در عمليات نظامى مؤثر است. جنس ارتفاعات از لحاظ سنگ و خاك و نيز پوشش گياهى اعم از جنگلهاى متراكم ياتكدرخت و پراكنده نيز حائز اهميت مىباشد. جهت كوههاى حاشيه دشتها خود داراى شرايط ويژهاى
(14)
و منطقه تپه ماهور داراى موقعيت خاصى است. از نظر جغرافياى نظامى يك منطقه، دهليزها ، معابر، گردنه، پرتگاه و غيره، رودخانهها و شيب آنها، دريا و عمق سواحل، صحرا و جنگل هر يك نقش گستردهاى در تعيين و اتخاذ تصميم طرحها و برنامههاى عمليات نظامى يك منطقه دارند.
در منطقه كوهستانى، نيروى غالب را پياده تشكيل مىدهد و نيروى زرهى فاقد تحرك بوده و حركات آنها به جاده و تنگه محدود مىشود. نيروهاى پياده در كوهستان فاقد آرايش نظامى بوده و به صورت ستونى جابجا مىشوند. مناطق كوهستانى علىالخصوص، مناطق پوشيده از جنگل براى انجام عمليات چريكى و پارتيزانى مساعد و براى دفع آن نامساعد است. عليرغم پيشرفت تكنولوژى در ساخت ماهوارهها و موشكها، باز هم مناطق كوهستانى بهترين مواضع براى دفاع محسوب مىشوند. كوهستان براى پدافند چه در بعد سرزمينى و چه در بعد منطقهاى عامل مهمى است.
جغرافياى شهرى :
شهرمحدوده مكانى خاصى است كه با وجود تمايزى همچون تعداد و تركيب جمعيت، نوع جمعيت، سبك معمارى، نقش شهر و كاركردهاى شهرى و ساير عوامل مؤثر وجود دارد. تعيين و تشخيص پتانسيل دفاعى شهرها، نقاط بحران خيز، مناطق آسيبپذير و استعداد نيروى مؤثر در دفاع با توجه به اصول و مبانى جغرافياى شهرى امكانپذير است.
در جغرافياى شهرى عوامل ذيل مورد توجه و بررسى قرار مىگيرد:
- جغرافياى كالبدى (توزيع فضايى كاربريهاى شهرى، وضعيت كمى و كيفى فضاىكالبدى و كاركردهاى مختلف شهرى و ميزان كمبودها، بافت و سازمان شهرى، محدوده محلات، وضعيت كلى ساختمانهاى مسكونى، ادارى، تجارى از نظر كيفيت ساختمانى، پناهگاههاى عمومى و خصوصى و غيره)؛
- مالكيت (وضعيت مالكيت اراضى " خصوصى، عمومى، متعلق به شهردارى، زمين شهرى، موقوفه")؛
- كالبد تاريخى (وضعيت كالبدى بنا و محوطههاى تاريخى)؛
- كميت و كيفيت تجهيزات شهرى؛
- انرژى ( مراكز توليد انرژى، نيروگاهها، پالايشگاهها، ظرفيت توليد - مراكزنگهدارى و توزيع انرژى، پست تقويت برق - انبارهاى سوخت، شبكه توزيع برق، مراكز فروش و توزيع فرآوردههاى نفتى، شبكه گاز شهرى و ايستگاههاى تقويت ورله، نيروى شاغل در بخش انرژى، ميزان مصرف، الگوى مصرف و غيره) ؛
- شبكه ارتباطى عبورى منطقه شهرى ( شبكه ارتباطى شهرى، وضعيت راهها و جادههاى دسترسى، مشخصات فنى راهها و شبكه ارتباطى)؛
- حمل و نقل بين شهرى؛
- حمل و نقل درون شهرى (شبكه حمل و نقل شهرى، انواع خيابانهاى اصلى و فرعى، جهات خيابانها و معابر اصلى، تقاطعها، تراكم نسبى تردد، كيفيت و ظرفيتهاى شبكه دسترسى شهرى و كمبودها و نواقص شبكه حمل و نقل شهرى )؛
- راه آهن ( شبكه راهآهن، مسيرها، ايستگاهها، تأسيسات و تجهيزات، ظرفيت و امكانات توسعه)؛
- شبكه هوايى (فرودگاهها)؛
- شبكه دريايى (شبكه ارتباطى بنادر و سواحل؛
- تأسيسات و تجهيزات بنادر، خطوط و مسيرهاى دريايى) - مخابرات (پست و مخابرات، تجهيزات و دفاتر پست و مخابرات، بيسيم، تلگراف و تلكس)؛
- تأسيسات و تجهيزات شهرى و تجهيزات ادارى و فنى؛
جغرافياى روستايى :
نواحى و مراكز روستايى اثرات مهمى در فعاليتهاى نظامى دارند. اين نقش در دوران دفاع مقدس به خوبى مشخص بود. هر يك از روستاها بلحاظ سازمان از زندگى خودكفا و تركيب آنها، تجمع روستايى يكناحيهبيانگر پتانسيلوتوان ابعاد مختلف اجتماعى، اقتصادى و سياسى/ نظامى آن ناحيه است. بطوركلى نقش نواحى روستايى را در عمليات كلاسيك يا اقدامات امنيتى با توجه به تأثير آن در هر يك از محورهاى ذيل مىتوان خلاصه نمود.
- تأمين نيروى انسانى بومى محلى؛
- تأمين آذوقه؛
- تأثير پراكندگى ياتجمع آباديها در يك ناحيه؛ (15)
- تركيب جمعيتى؛
- نقش شبكه ها و محورهاى ارتباطى نواحى روستايى در سهولت يا ممانعت از تردد و نقل و انتقال نظامى؛
- وجود مراكز حساس و مهم در قلمرو روستاو لزوم حفاظت و حراست؛
- ويژگي هاى خاص طبيعى (استعدادو امكانات، موانع ومشكلات) و نقش نواحى روستايى در تحقق ارتش بيست ميليونى.
پي نوشت :
1) انسان در درجه حرارت معين فعاليت فكرى و بدنى بيشترى داشته و بالاتر و پايينتر
از آن حد دچار مشكل شده و از فعاليت او كاسته مىشود. چرا كه بدن انسانها براى تطبيق خود با دماى بحرانى مجبور به فعاليت اضافى شده و از انرژى مضاعف بهره مىبرد. لذا دچار خستگى زودرس شده و از بازدهى كار او بشدت كاسته مىشود. از طرفى انسانها درجه حرارتى معين را به طور طبيعى و درجه حرارتهايى را نيز با استفاده و كمك گرفتن از تجهيزات ديگر تحمل مىكنند و درجه حرارتهايى نيز به هيچوجه براى انسان قابل تحمل نيست و صدمات غير قابل جبرانى به او وارد مىكند و باعث صدمه ديدن او مىشوند. يك رزمنده نيز با تجهيزات و لوازمى كه بالاجبار همراه اوست در دماى معينى كارآيى و بازدهى خوب و مطلوبى داشته بالاتر و پايينتر از آن از ميزان كارآيى او بشدت مىكاهد، به طورى كه تحمل آن امكانپذير نبوده و رزمنده را از پا در مىآورد.
Collins, John M: Military Geography for and the public,
Brasseys, WASHINGTON. LONDON, 1998, P.339-341.
2) صفوى، دكتر سيد يحيى: مقدمهاى بر جغرافياى نظامى ايران جلد اول - شمالغرب و غرب كشور، سازمان جغرافيايى، تهران
